Φορτουνάτος του Μάρκου Αντώνιου Φόσκολου [«Mένουμε σπίτι» με τον Πολιτισμό | Δείτε τη διαδικτυακή προβολή της παράστασης: n-t.gr]

 

Ο «Φορτουνάτος» στο πολιορκημένο κάστρο

Η τύχη διοικεί τα ανθρώπινα, όχι η ευθυκρισία
Πλούταρχος

Όταν το 824 μ.Χ. Άραβες Σαρακηνοί κατέλαβαν την Κρήτη αποσπώντας το νησί από την Βυζαντινή αυτοκρατορία, έδωσαν στο Ηράκλειο το όνομα «Rabdh el Khandaq», που στα αραβικά  θα πει «Φρούριο της Τάφρου». Στα ελληνικά, έμεινε το όνομα «Χάνδακας».

Η αραβική κατοχή θα κρατήσει μέχρι το 961 μ.Χ. όταν  το νησί θα απελευθερώσει ο στρατηγός και μετέπειτα βυζαντινός αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς μετά από πέντε αποτυχημένες πολύνεκρες προσπάθειες.

Θα ακολουθήσει η ενετική κατοχή για 450 περίπου χρόνια, μέχρι που ο  Χάνδακας θα πέσει στα χέρια των Τούρκων το 1669, μετά από εικοσιένα χρόνια πολιορκίας.

Κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας (1211 -1669) θα ξεσπάσουν στην Κρήτη αρκετές εξεγέρσεις με επικεφαλείς τους τοπικούς άρχοντες, οι οποίοι ωστόσο δεν θα κατορθώσουν  να αντιτάξουν κοινό μέτωπο εναντίον των Ενετών. Φορτισμένοι με τη βυζαντινή-αριστοκρατική τους καταγωγή, με ισχυρές αυτονομιστικές τάσεις, οι τοπικοί άρχοντες εξελίσσονται σε ισχυρούς φεουδάρχες με μεγάλη οικονομική και κοινωνική δύναμη. Αλλά, με την παρακμή του φεουδαρχικού συστήματος, ένας νέος κόσμος αναδύεται παίρνοντας  τη θέση του παλιού. Με πρωταγωνιστή την ανερχόμενη αστική τάξη, οι κρητικές πόλεις μετατρέπονται σε πολυάριθμα εμπορικά κέντρα υψηλού πολιτισμικού και οικονομικού επιπέδου. Τον τελευταίο αιώνα της Ενετοκρατίας, οι κάτοικοι του Χάνδακα είναι πάνω από 15.000: έμποροι που πηγαινοέρχονται, αγρότες, βυρσοδέψες και γιατροί, δικηγόροι, ζωγράφοι, μισθοφόροι στρατιώτες, ορθόδοξοι και καθολικοί μοναχοί, οικοδιδάσκαλοι, αξιωματικοί των Βενετικών Αρχών, διοικητικοί υπάλληλοι, κλπ.

Η γεωγραφική θέση της Κρήτης την έχει καταξιώσει ως τη σπουδαιότερη κτήση της Γαληνοτάτης στη Μεσόγειο· το νησί γίνεται αποδέκτης των επιτευγμάτων της Ιταλικής Αναγέννησης, και ο κατεξοχήν χώρος όπου πραγματοποιείται η συνάντηση της Δύσης με την ελληνική Ανατολή.

Όταν στην Αγγλία ο Σαίξπηρ γράφει τα σπουδαιότερα έργα του και στην Ισπανία ο Λόπε ντε Βέγκα δοξάζει τη μπαρόκ λογοτεχνία, όταν στην Ιταλία ανθεί η όπερα και ο Μολιέρος γίνεται διάσημος στη Γαλλία, στη βενετοκρατούμενη Κρήτη γράφονται όλα τα είδη της δραματουργίας: τραγωδία, κωμωδία, θρησκευτικό και ποιμενικό δράμα, ιντερμέδια. Ακόμη  και μετά την τουρκική απόβαση στο νησί το 1669, μέσα στο πολιορκούμενο κάστρο, η θεατρική ζωή του νησιού είναι τόσο μεγάλη και η αγάπη των κρητικών για το θέατρο τόσο ζωντανή, ώστε τα έργα συνεχίζουν να παίζονται, με τους Τούρκους να βρίσκονται κυριολεκτικά, προ των πυλών.

Οι κρητικές κωμωδίες που σώζονται είναι μόνο τρεις: Ο Κατζούρμπος του Χορτάτση, ο Στάθης, ανώνυμου ποιητή και χρονολογικά τελευταίος, ο Φορτουνάτος του Μάρκου Αντώνιου Φόσκολου. Και οι τρεις αντλούν θέματα, επεισόδια, καταστάσεις και ήρωες από την ιταλική κωμωδιογραφία της εποχής, είναι γραμμένες στο ντόπιο ιδίωμα, και έχουν υπόθεση που εκτυλίσσεται στο κάστρο του Χάνδακα.

Ποιος ήταν ο Μάρκος Αντώνιος Φόσκολος, ο συγγραφέας του Φορτουνάτου;

Γεννήθηκε γύρω στα 1597 στην Κρήτη. Η οικογένειά του ήταν βενετικής καταγωγής που είχε εξελληνιστεί, ανήκε στο ανώτερο στρώμα της κρητικής κοινωνίας, διατηρούσε στενούς  δεσμούς με τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, ενώ παράλληλα είχε καλές σχέσεις με ορθόδοξους παπάδες και μοναχούς.

Ο Μάρκος Αντώνιος είχε λάβει αξιόλογη σχολική μόρφωση και γνώριζε εξαιρετικά την ιταλική γλώσσα, γεγονός που του επέτρεπε να επικοινωνεί με την ιταλική γραμματεία της σύγχρονης και παλαιότερης περιόδου. Ασχολήθηκε κυρίως με τη διαχείριση της οικογενειακής του περιουσίας, μέχρι που οι Τούρκοι κατέλαβαν τα Χανιά και αργότερα το Ρέθυμνο. Ο Φόσκολος τότε εγκατέλειψε την Κρήτη για τρία χρόνια και επέστρεψε το 1651 στον πολιορκημένο από τους Τούρκους Χάνδακα, όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του. Συμμετείχε στο Συμβούλιο των φεουδαρχών, ενώ παράλληλα γράφει τον Φορτουνάτο  γύρω στα 1655. Πεθαίνει τον Μάρτιου του 1662. Στη διαθήκη του, που σώζεται αυτόγραφη, ζητάει να ταφεί στην καθολική μονή του Αγίου Φραγκίσκου στο Χάνδακα. Δηλώνει όμως, πως όταν φύγουν οι Τούρκοι, επιθυμεί να μεταφερθεί το λείψανό του σε μια ορθόδοξη εκκλησία του χωριού του. Το αυτόγραφο χειρόγραφο του Φορτουνάτου, πέρασε στα χέρια του γιου του και κατέληξε στην Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα.

Η υπόθεση του έργου, όπως και των άλλων κωμωδιών του κρητικού θεάτρου, είναι απλή: ο Φορτουνάτος είναι θετός γιος του έμπορα Γιαννούτσου, ο οποίος τον είχε βρει πριν χρόνια, μωρό, εγκαταλειμμένο σ’ ένα καράβι. Ο Γιαννούτσος, προκειμένου να του βρει την κατάλληλη νύφη, προσπαθεί να μάθει την ταυτότητα των πραγματικών του γονιών. Όμως ο νεαρός Φορτουνάτος, ήδη ερωτευμένος με την Πετρονέλα, έχει αποφασίσει για τη γυναίκα που θέλει να παντρευτεί. Το ειδύλλιο συναντά δυσκολίες όταν ο πλούσιος αλλά ηλικιωμένος γιατρός Λούρας διεκδικεί την ίδια νύφη. Και ενώ η κατάσταση μοιάζει αδιέξοδη, μια απρόσμενη αποκάλυψη θα βοηθήσει τον νεαρό ήρωα, αποτρέποντας τον παράταιρο γάμο και προσφέροντας απλόχερα την ευτυχία σε αυτούς που την αξίζουν.

Ο Φορτουνάτος συνεχίζει την παράδοση της ιταλικής νεοκλασικής κωμωδίας του 16^ου αιώνα. Από αυτήν την παράδοση κληρονομείται η δομή με Πρόλογο και πέντε Πράξεις, οι ήρωες του έργου αλλά και τα βασικά στοιχεία της πλοκής: οι φλογεροί νεαροί ερωτευμένοι που θέλουν να παντρευτούν αλλά η οικογένειά δεν το επιτρέπει, οι πλούσιοι και  ηλικιωμένοι αντίζηλοι που διεκδικούν την όμορφη ηρωίδα, οι σχολαστικοί δάσκαλοι που επιδεικνύουν αυτάρεσκα την πολυμάθεια τους προσπαθώντας να πείσουν τους «αμόρφωτους» πως είναι εκπρόσωποι του ουμανισμού της Αναγέννησης, οι καυχησιάρηδες στρατιώτες που παριστάνουν τους «νταήδες» αλλά κατά βάθος είναι δειλοί και γκαφατζήδες, οι προξενήτρες –μαστροποί, και οι υπηρέτες, που κάθε οικογένεια, διαθέτει... Όλα αυτά τα πρόσωπα,  -αν και κληρονομημένα από την νεοκλασική παράδοση, δεν παύουν να στοιχειοθετούν έναν μικρόκοσμο της αστικής κοινωνίας του Χάνδακα.

Όμως ο Φορτουνάτος δεν είναι απλώς μια ιστορία αγάπης, ούτε μια απομίμηση κάποιας ιταλικής κωμωδίας. Ήδη στον Πρόλογο, ο μονόλογος που εκφωνεί η Τύχη, η οποία παρουσιάζεται ως ηθική δύναμη, στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα: μόνο αυτός που αξίζει και προσπάθησε πολύ θα έχει την εύνοιά της. Η Τύχη (fortuna) δίνει το όνομά της στον ήρωα του έργου, στο αιχμαλωτισμένο παιδί για το οποίο επιφυλάσσει το καλύτερο μέλλον. Θα απευθυνθεί ακόμη σε όλους τους πολίτες του Κάστρου, στους οποίους θα υπενθυμίσει τα πολλά δώρα της. Θα τους επαινέσει μάλιστα για τις επιδόσεις τους τόσο στα γράμματα όσο και στον πόλεμο, και θα προφητεύσει πως γρήγορα θα απαλλαγούν από τους Τούρκους εισβολείς.

Δυστυχώς η ιστορία δεν δικαίωσε την προφητεία της Τύχης. Ο Χάνδακας θα πέσει στα χέρια των Τούρκων κατακτητών και ολόκληρη η καλλιτεχνική και λογοτεχνική δραστηριότητα του νησιού θα σταματήσει. Οι κρητικοί έφυγαν για τα Επτάνησα παίρνοντας μαζί τους τις εικόνες τους, τα χειρόγραφα και την παράδοσή τους.

Τα έργα της κρητικής αναγέννησης από την Ερωφίλη, την Πανώρια, τον Κατζούρμπο του Χορτάτζη, τα αριστουργήματα του Βιτσέντζου Κορνάρου, τον Ερωτόκριτο, τη Θυσία του Αβραάμ μέχρι και τον Στάθη του άγνωστου κρητικού ποιητή, πυροδότησαν μια διαδικασία πολιτισμικής γονιμοποίησης τεράστιας σημασίας για την ελληνική λογοτεχνία και τέχνη, υφαίνοντας ένα νήμα που θα τα συνδέσει με την Επτανησιακή Σχολή του Διονυσίου Σολωμού και θα φτάσει στον 20^ό αιώνα, εμπνέοντας νεότερους ποιητές όπως τον Σικελιανό, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο, τον Πρεβελάκη. Παρά τα ξένα πρότυπά τους, τα έργα αυτά έχουν μεγάλη επαφή με την ντόπια πραγματικότητα, και όχι μόνο μιλάνε την κρητική ντοπιολαλιά αλλά την καταξιώνουν και ως λογοτεχνική γλώσσα, παίρνοντας το προβάδισμα σε σχέση με τα αναγεννησιακά ιταλικά τους πρότυπα που ήταν η αφετηρία τους. Η απήχησή τους σε όλες τις κοινωνικές τάξεις είναι τεράστια και η υποδοχή τους σε πολλά μέρη της Ελλάδας, μετά την πτώση της Κρήτης στους Τούρκους, τόσο φιλόξενη,  που αυτά τα ίδια έργα, αν και ξεκίνησαν μεταπλάθοντας τα ιταλικά, έγιναν με τη σειρά τους, έργα πρότυπα για τα μοτίβα, την τεχνική και την οικονομία τους...

Εύα Σαραγά,
Δραματολόγος της παράστασης Φορτουνάτος

Τελευταία ενημέρωση: 02/05/2020